Prirodne atrakcije

Ovčarsko-kablarska klisura se nalazi u centralnom delu Srbije, u okviru Zapadnog Pomoravlja, a razdvaja visoku Šumadiju, na severu, od Dragačeva i Starovlaško-raške visije na jugu. Spada u ona područja Srbije koja svojim prirodnim vrednostima i spomeničkim lepotama privlače pažnju već vekovima. Osnovno prirodno obeležje klisure čine upečatljivi masivi Ovčara i Kablara, po kojima je i dobila ime. Glavnu masu ovih planinskih uzvišenja izgrađuju krečnjaci iz perioda triajsa. Malo koja klisura u Srbiji je ukrašena tako izraženim uklještenim meandrima ili termalnim izvorima kao ova. Glavnu morfološku osobenost klisure predstavljaju izvanredno izražene okuke rečnog toka Morave i donjeg, najnižeg dela doline, koje je naš čuveni naučnik Jovan Cvijić nazvao nakalemljenim mendrima, odnosno uklještenim meandrima.Uredba o proglašenju Predela izuzetnih odlika „Ovčarsko-kablarska klisuraˮ objavljena u „Službenom glasniku RS“, br. 77/2021 od 30.7.2021. godine, a stupila je na snagu 7.8.2021. Predeo izuzetnih odlika „Ovčarsko-kablarska klisuraˮ nalazi se na teritoriji grada Čačka i opštine Lučani. Površina Predela izuzetnih odlika „Ovčarsko-kablarska klisuraˮ je 4.910,8 ha, od čega je u državnoj svojini 1.407,61 ha (28,66%), u privatnoj svojini 2.826,29 ha (57,55%), u javnoj svojini 82,44 ha (1,7%) i u crkvenoj svojini 593,47 ha (12,09%). Na području Predela izuzetnih odlika „Ovčarsko-kablarska klisuraˮ utvrđuju se režimi zaštite I, II i III stepena.
Ovčarsko-kablarska klisura spada u red onih područja u Srbiji koja su poznata široj javnosti po svojim prirodnim lepotama i spomeničkim vrednostima, koja privlače pažnju već vekovima. Osnovno prirodno obeležje klisure čini reljef, a pre svega upečativljivi masivi Ovčara i Kablara, po kojima je i dobila ime. Malo koja klisura u Srbiji je ukrašena tako uklještenim meandrima ili termalnim izvorima kao ova. Ogrnuta u lepe i tajanstvene šume, sa nezaboravnim pejzažima, još je lepša kad njeno nebo zapara orao ili kliktaj sivog sokola.

Flora

Najveću površinu čine šume i šumska zemljišta. Sa svojom raznovrsnom vegetacijom predstavlja pravi „muzej u prirodi“, u kome su prisutne višestruke kombinacije zajedničkog života biološki različitih vrsta drveća. Naizraženiji pojas šuma u klisuri je hrastov pojas, unutar kog su očuvane termofilne šumske zajednice. To su površine pod šumom hrastova sladuna i cera (Quercetum cerris-carpinetosum orientalis). Na krečnjacima u istom pojasu kao osnovni tip se javljašuma cera i graba (Quercetum cerris-carpinetosum orientalis). Na grebenima i međudolinskim kosama srećemo kitnjakovu šumu tipa: Quercetum petraea, a u uvalama i na strmim osojnim stranama brdsku bukovu šumu (Fagetum submontanum). Na većim nadmorskim visinama, iznad 800 m, brdska bukova šuma prelazi u planinsku (Fagetum moesiacae montanum). Kao i u većini klisura Srbije i ovde je karakteristična pojava inverzije vegetacije: u nižim delovima nalaze se mezofilnije a u najvišim, termofilniji tipovi šuma. Izuzetna primer ove pojave je i dobro očuvana reliktna zajednica javora, graba i bukve (Aceri-Ostryo-Fagetum). Povećana vlaga vazduha i ukupna zaklonjenost u krečnjačkim uvalama, kroz koje protiču brojni potoci, su omogućili bujan razvitak vegetacije sa mnoštvom drvenastih vrsta.

Jedna od glavnih odlika klisura, pa i ove, je da su one refugijumi retke i reliktne flore i vegetacije. U grupu reliktnih zajednica izuzetno važno mesto zauzimaju ostaci šume crnog bora, koji se nalaze na okomitim krečnjačkim stenama Ovčara na oko 900 m.n.v. Bežeći od konkurencije drugih vrsta, crni bor je na krečnjačkoj litici očuvao svoje prirodno stanište. Unutar klisure, odmah ispod strmih krečnjačkih litica i grebena planine Kablar, očuvala se još jedna reliktna biljna zajednica sa specifičnom fitoklimom i zemljištem pod nazivom Rusci aculeati-Quercetum midžtum, gde se u prizemnom spratu javlja kostrika (Ruscus aculeatus).

Najvažnije za ovu klisuru, bilo da se radi o izdanačkim šumama, ili o šibljačkim formacijama, u hrastovom ili prelaznom hrastovo-bukovom pojasu je prisustvo reliktnih vrsta iz perioda tercijara kao što su: crni grab (Ostrya carpinifolia), cer (Quercus cerris), hrast kitnjak (Quercus petraeae), crni jasen (Fradžinus ornus), klen (Acer campestre), sitnilisna lipa (Tilia parvifolia), ruj (Cotinus coggygria), dren (Cornus mas), kalina (Ligustrum vulgare), pavit (Clematis vitalba), kurika (Evonymus verrucosa) i druge, tako da u nacionalnom okviru ima velikog značaja kao refugijalno stanište retkih i reliktnih biljnih vrsta i doprinosi očuvanju i povećanju genetskog, specijskog i ekosistemskog diverziteta.

Ovčarsko-kablarska klisura predstavlja jedno od retkih mesta u Srbiji gde se može sresti veliki broj vrsta divljih orhideja. Do sada je poznato 19 vrsta koje krase floru klisure. Neke od najpoznatijih vrsta su kaćunak (Orchis morio) , kaćun (Orchis simia), mačkovo uvo (Ophris cornuta), pčelica (Orchis apifera) i druge.

Fauna

Ptice su najznačajnija životinjska grupa područja Ovčarsko-kablarske klisure. Bogatstvo ptičijeg sveta uslovljeno je nizom ekoloških uslova, od kojih je jedan od najvažnijih relativno dobra očuvanost raznovrsnih staništa. Po svom značaju posebno se ističu raznovrsna šumska staništa, stene i litice. Takođe, od velikog značaja su vodena staništa, naročito tokom migracije i perioda zimovanja za brojne vrste ptica.

OKK je na osnovu bogatstva faune ptica prepoznata kao međunarodno značajno područje za ptice, tj. IBA (Important Bird Area) područje. Pruža utočište retkim i ugroženim vrstama ptica, tj. vrsta koje imaju nepovoljan status zaštite u Evropi a kojima se glavnica populacije nalazi izvan Evrope. Samim tim, deo je ekološke mreže Republike Srbije i uvršćena u program Natura 2000, koja čini okosnicu Evropske Unije ka očuvanju prirode i biološke raznovrsnosti.

Površina IBA obuhvata 6, 174 ha zaštićenog područja. U Ovčarsko-kablarskoj klisuri do sada je zabeleženo prisustvo 160 vrsta ptica. Ukupan broj poznatih gnezdarica je 101, dok savremena fauna ptica Ovčarsko-kablarske klisure broji 98 vrsta. Sa aspekta zaštite, najznačajnije vrste ptica gnezdarica Ovčarsko-kablarske klisure su: prdavac (Credž credž), siva žuna (Picus viridis), crna žuna (Dryocopus martius), zelena žuna (Picus viridis), sivi soko (Falco peregrinus), osičar (Pernis apivorus), buljina (Bubo bubo). Posebnom pažnjom pleni sivi soko, najbrži lovac među pticama grabljivicama, čiji je poslednji par na teritoriji Čačka je opstao upravo ovde. Nekada znatno brojniji, sivi soko je poslednjih 10 godina sve više proganjan od strane čoveka, što je dovelo rapidnog opadanja njegove brojnosti širom Srbije. Tako se populacija u Čačku od 4 para svela na svega jedan par, koji i dalje opstaje u Ovčarsko-Kablarskoj klisuri. Glavni plen sivog sokola su golubovi, koje lovi isključivo u letu, okomito se obrušavajući sa velikih visina. To ga čini posebno omraženim od strane golubara, čije proganjanje predstavlja najveći faktor ugroženosti za ovu vrstu. Tokom jesenjeg perioda, kada je migracija ptica u punom jeku, kao i zimskog perioda, u Ovčarsko-kablarskoj klisuri se mogu posmatrati brojne nesvakidašnje vrste ptica koje nisu deo lokalne faune ptica. Crna roda (Ciconia nogra), belorepan (Haliaeetus albicilla), veliki labud (Cygnus cygnus).

Na području Ovčarsko-kablarske klisure živi oko 40 vrsta sisara. Sve vrste imaju veliki ekološki, biogenetski, faunistički, naučni, lovni i drugi značaj. Sa aspekta zaštite posebno su značajne vrste od međunarodnog i nacionalnog značaja. Najznačajniji predstavnik ove životinjske grupe, sa aspekta međunarodne i nacionalne zaštite, je svakako vidra (Lutra lutra), koja je ugrožena vrsta širom Evrope. Najveći ugrožavajući faktor po ovu vrstu predstavlja narušavanje i nestanak odgovarajućeg staništa, pa se kao najbolja mera zaštite predlaže obrazovanje posebnih područja za zaštitu. Sprovođenjem odgovarajućih mera zaštite u Ovčarsko-kablarskoj klisuri stvoreni su uslovi za opstanak vidre na ovom području. Takođe u grupu vrsta, kojima je neophodna zaštita njihovih staništa, spada i veliki (Rhinolophus ferrumequinum) i mali (Rhinolophus hipposideros) potkovičar, dugouhi večernjak (Myotis bechsteinii) i veliki mišouhi večernjak (Myotis myotis).

Divlja mačka (Felidž silvestris) je jedna od najređih i najugroženijih vrsta sisara i jedina vrsta iz porodice mačaka koja naseljava ovo područje. Ova, nekada brojna i široko rasprostranjena vrsta, je usled nekontrolisanog izlovljavanja izčezla iz faune mnogih krajeva Srbije. Zahvaljujući potpune zabrane lova u zaštićenom području, ova tajnovita životinja i dalje krasi faunu Ovčarsko-kablarske klisure.

Faunu gmizavaca krasi 4 vrste guštera i 5 vrsta zmija i 2 vrste kornjača. Jedina otrovnica ovog područja je poskok (Vipera ammodytes), koji je inače i najotrovnija vrsta zmija u Evropi. Poskok je naročito brojan na osunčanim kamenitim padinama i siparima Kablara, dok je sa ovčarske strane klisure malobrojan. Najznačajnije vrste u fauni gmizavaca sa aspekta zaštite su šumska kornjača (Testudo hermanni) i barska kornjača (Emys orbicularis). Obe vrste su značajno ugrožene širom Evrope i zahtevaju posebnu zaštitu staništa određivanjem i održivim upravljanjem posebnih područja pod zaštitom (Special Areas of Conservation). Jedna od interesantnijih vrsta guštera ovog područja je kratkonogi gušter (Ablepharus kitaibelii). Ova skrovita vrsta guštera ima veoma redukovane ekstremitete koje skoro i ne koristi, tako da se kreće zmijolikim pokretima tela. Aktivan je u sumrak i glavna hrana su mu isekti i sitni puževi.

Vodozemci su najmalobrojnija grupa kičmenjaka u fauni Ovčarsko-kablarske klisure. Do sada je registrovano 9 vrsta, od kojih su najzačajnije sa evropskog i nacionalnog aspekta zaštite alpski mrmoljak (Ichtyosaura alpestris) i žutotrbi mukač (Bombina bombina). Obe vrste imaju slične stanišne zahteve. Žive u šumskim ekosistemima i koriste privremene bare i vodene bazene za razmnožavanje.

Zapadna Morava, sa svojim prepoznatljivim meandrima i kompleksom jezera predstavlja najvažniju hidrološku komponentu područja. Ovčarsko-kablarska klisura obuhvata 14 km rečnog toka Zapadne Morave. Pregrađivanjem toka Zapadne Morave sa dve betonske brane nastala su akumulaciona jezera Međuvršje i jezero Ovčar. U vodama zaštićenog područja evidentirano je 34 vrste riba iz 9 porodica. Od ukupnog broja registrovanih vrsta, njih 28 spada u izvornu faunu riba ovog područja, dok je 6 vrsta introdukovano (sivi tolstolobik, babuška, amur, amurski čebačok, sunčica, američki somić). Ova jezera su od vajkada poznata kao atraktivna mesta za ribolov i bogata su pre svega šaranskim vrstama riba. Najzastupljeni šaranske ribe su: šaran, babuška, deverika, skobalj i druge. Potočna pastrmka prisutna je u zaštićenom području jedino u Banjskom potoku. Ovaj vodotok, dužine 5 km, je u 2012. godini poribljen sa mlađi pastrmke i uveden je poseban monitoring kako bi se osigurao opstanak ove vrste na području Ovčarsko-kablarske klisure. Vrste čije su populacije ranije bile brojne i široko rasprostranjene u vodama klisure, a danas su prisutne samo u tragovima ili su u potpunosti iščezle su: linjak (Tinca tinca), crvenperka (Scardinius erythrophthalmus), veliki vretenar (Zingelzingel) i manić (Lota lota). Krajem dvadesetog veka, intenzivnim ribolovom, neadekvatnim poribljavanjem i promenom uslova životne sredine značajno su poremećeni ekološki odnosi u vodama Ovčarsko-kablarske klisure, što je i dovelo do opadanja brojnosti i nestanka ovih riba. Linjak i veliki vretenar su ugrožene i strogo zaštićene vrste u Srbiji, za koje su potrebni posebni programi zaštite radi osiguravanja njihovog opstanaka.

Faunu Ovčarsko-kablarske klisure krasi preko 70 vrsta dnevnih leptira, grupisanih u okviru pet porodica, odnosno 50 rodova, što predstavlja preko 35% svih vrsta dnevnih leptira zabeležinih u Srbiji. Veliki broj vrsta koji nastanjuje ovo područje ima neki od statusa ugroženih taksona kod nas, dok su određene vrste navedene kao ugrožene na nivou cele Evrope.